Vì sao bóng đá Hà Lan thất bại? Một câu hỏi đơn giản, nhưng rất khó để đưa ra câu trả lời làm hài lòng tất cả. Vậy hãy đổi câu hỏi khác. Hà Lan có phải là một nền bóng đá mạnh hay không? Câu trả lời là không. Nhưng nền bóng đá ấy đã may mắn sản sinh ra những cá nhân kiệt xuất rải rác suốt chiều dài lịch sử của mình.

Trước khi Johan Cruyff xuất hiện, Hà Lan là kẻ ngoài cuộc ở những giải đấu lớn. Trong quãng thời gian từ lúc Cruyff treo giày cho đến khi bộ ba "Hà Lan bay" Frank Rijkaard, Marco van Basten, Ruud Gullit vươn lên đỉnh cao, họ tiếp tục là những người ngoài cuộc ở những vòng chung kết World Cup và Euro.

Tháng 11/1981, cú sút phạt của Michel Platini ở sân Công viên các hoàng tử khiến giấc mơ đến World Cup 1982 của Hà Lan tan vỡ. Rồi Euro 1984 và World Cup 1986, họ tiếp tục là những kẻ ngoài cuộc. Chức vô địch Euro 1988 là đỉnh cao của bóng đá Hà Lan. Trong thập niên 1990, họ tiếp tục gây ấn tượng mạnh khi Ajax Amsterdam làm mưa làm gió ở cấp độ CLB.

Nhưng bây giờ, bóng đá Hà Lan lại rơi vào giai đoạn tăm tối mới khi đội tuyển quốc gia hụt vé đến World Cup 2018, hai năm sau khi ngồi nhà xem Euro 2016. Một nền bóng đá mà trong vòng 35 năm đã phải làm khán giả ở hai kỳ Euro và bốn kỳ World Cup có xứng đáng được xem là một nền bóng đá mạnh không? Câu trả lời tùy thuộc ở bạn đọc.

Bóng đá Hà Lan đang gặp vấn đề từ tận gốc rễ. Mười mấy năm trước, họ còn là nguồn cung cấp cầu thủ cho những CLB hàng đầu thế giới. Bây giờ nước láng giềng Bỉ đã thay thế họ làm điều ấy. Cầu thủ trẻ Hà Lan bây giờ hăng hái rời khỏi quốc gia của mình bao nhiêu thì tiu nghỉu trở về sau khi thất bại bấy nhiêu. Sự thê thảm của Hà Lan càng trở nên tương phản khi nhìn sang một người hàng xóm khác: Đức. Những tính từ người ta từng dùng để tán dương tư duy Hà Lan: sáng tạo, quyết liệt, cách mạng bây giờ đều được dành cả cho người Đức.

Suốt bốn thập kỷ từ 1970 đến 2010, Hà Lan được xem là quốc gia cách tân nhất thế giới. Họ nghĩ ra thứ chưa một ai nghĩ ra, đi những con đường chưa ai tìm thấy. Hệ thống đào tạo trẻ của họ là hình mẫu của cả thế giới. Nơi ấy đã giới thiệu cho thế giới những Dennis Bergkamp, Marco van Basten, Wesley Sneijder hay Arjen Robben...

Johan Cruyff, cha đẻ của bóng đá Hà Lan hiện đại cùng với Rinus Michels, đã làm đủ mọi cách để thay đổi. Nhưng ông hầu như chỉ bị ám ảnh bởi kỹ thuật và không gian, quên mất rằng khi chiến thuật đã đến độ bão hòa, sức mạnh và tốc độ của cầu thủ là thứ quyết định. Cruyff rất ghét ai nói với ông về thể lực, hoặc các bài tập thể lực. Ông không muốn nghe. Và Hà Lan đã lỡ những chuyến tàu cùng với sự bảo thủ của một con người vĩ đại.

Hà Lan đã nghĩ ra lối chơi "totaalvoetbal" (tổng lực). Nó được ví như một thứ tiền đề trong toán học mà từ đó, các nhà toán học sẽ chứng minh những định lý, sáng tạo nên những phương trình. Nhờ có totaalvoetbal, người Tây Ban Nha có tiki-taka và bước lên đỉnh thế giới. Cruyff quên mất rằng bóng đá không có khái niệm đăng ký bản quyền. Thế nên khi cả thế giới thấm nhuần thứ triết lý tuyệt vời của ông, Hà Lan không còn gây được bất ngờ cho ai nữa.

Những dấu hiệu của một sự sa sút đã đến từ nhiều năm trước, khi những ngôi sao hay nhất Hà Lan như Alfonso Alves, Alfred Finnbogason và Mateja Kezman mau chóng thất bại khi rời khỏi xứ sở hoa tulip. Nhưng người Hà Lan phớt lờ những dấu hiệu ấy. Thế là họ tiễn người đi rồi lại đón người về sau khi họ đã thất bại ở nước ngoài. Hệ quả của việc thu về hàng dạt này là giải Hà Lan ngày càng xuống cấp.

Những dấu hiệu về sự suy thoái cũng hiện diện ở những giải đấu mà đội tuyển Hà Lan tiến xa. World Cup 2010, HLV Bert van Marwijk phải trấn đến hai tiền vệ phòng ngự ngay trước hàng thủ. Và hình ảnh đáng nhớ nhất của trận chung kết năm ấy không phải là Robben không hạ được Casillas trong pha mặt đối mặt, mà là cú đạp của Nigel de Jong vào giữa ngực Xabi Alonso. Đấy là một Hà Lan xấu xí nhất mà người ta từng thấy.

Nhưng sau khi Karim Benzema tung cú sút hạ Jasper Cillessen trong trận giao hữu ở Paris, trước sự ngạc nhiên hết cỡ của Bruno Martins Indi, Van Gaal đã phải thay đổi. Kết quả là ông để Hà Lan chơi 5-3-2 ở World Cup 2014, đá thứ bóng đá thực dựng đến tàn nhẫn, dựa hoàn toàn vào tốc độ của Arjen Robben và tài dứt điểm của Robin van Persie ở tuyến đầu. Họ về ba giải đó nhờ sự thực dụng ấy. Và người ta tiếp tục chỉ trích Van Gaal, như từng nhắm vào Van Marwijk.

LĐBĐ Hà Lan chọn Guus Hiddink làm thuyền trưởng mới. Đó là một HLV đã 67 tuổi, rất lười cập nhật và không mấy khi nói chuyện với cầu thủ. Thế là Hà Lan chính thức trượt dốc, và không một ai có thể ngăn điều đó xảy ra được. Bao nhiêu năm không cập nhật những gì đang diễn ra quanh mình, các HLV Hà Lan cũng hết phép. Dần dà người ta không tìm đến họ nữa. Frank de Boer, mấy năm trước còn được xem là một nhà cầm quân đầy triển vọng, đã thất bại thê thảm từ Inter Milan đến Crystal Palace.

HLV người Hà Lan duy nhất đang làm việc tại năm giải hàng đầu châu Âu là Ronald Koeman ở Everton. Và ông là một người Tây Ban Nha nhiều hơn Hà Lan nhờ quãng thời gian thi đấu, sinh sống tại Tây Ban Nha. Những cầu thủ Hà Lan thuộc thế hệ sau này có chất lượng quá thấp. Những ngoại lệ như Georginio Wijnaldum (Liverpool) hay Virgil van Dijk (Southampton) là quá ít ỏi, và họ chỉ có thiên hướng đá phòng ngự.

Marten de Roon, mùa trước đá cho Middlesbrough, bảo tốc độ ở Anh gấp... mười lần ở Hà Lan. Đừng nói chi đến những cường quốc, Hà Lan bây giờ thua cả "đàn em" Bỉ. Nền bóng đá của Bỉ cũng từng rơi xuống tận cùng của khủng hoảng cách đây mười năm. Nhưng nhờ một đường biên giới giáp với toàn anh tài như Pháp, Đức và chính Hà Lan, họ bắt đầu học hỏi, mỗi nơi một ít. Bây giờ Bỉ đã có lúc dẫn đầu bảng vị trí FIFA, họ tiếp tục hiện diện trở lại ở những giải đấu lớn và đang sở hữu một dàn hảo thủ, trụ cột ở những đội bóng hàng đầu thế giới.

Bóng đá Hà Lan có những nhân vật vĩ đại, rất đáng ngưỡng mộ. Nhưng họ cần phải thay đổi tư duy của mình. Nếu thế giới từng nhìn về Hà Lan để học hỏi, bây giờ là lúc Hà Lan nhìn ra thế giới để làm điều tương tự.