2 thập niên vừa qua là giai đoạn chuyển đổi cực kỳ quan trọng của ngành công nghiệp ô tô, khi những tiến triển về mặt cơ khí gần như giậm chân tại chỗ, trong khi thay đổi về công nghệ vật liệu và đặc biệt là công nghệ điều khiển lại tiến như bão lốc. Trong 2 thập niên ấy, ngành ô tô sản sinh nhiều gương mặt xuất chúng. Đó có thể là Hiroshi Okuda, người hùng đã giúp hoàn thành mục tiêu đưa hãng xe Nhật Bản vươn ra toàn cầu trước khi trở thành số 1 thế giới vào quãng năm 2008-1010.

Đó cũng có thể là Dieter Zetsche, quý ông ria bạc, người vực dậy DaimlerChrysler và đưa Mercedes-Benz trở lại vị thế hãng xe sang số 1 thế giới hơn một thập kỷ trước. Hay Alan Mullaly, ông Boeing, người chèo lái Ford thoát khỏi cảnh phá sản trở lại vị thế ông lớn toàn cầu. Hoặc Elon Musk, tay chơi đã biến Tesla thành thương hiệu ô tô hàng đầu thế giới từ số 0, bất chấp thực tế là đến nay vẫn chưa hề có lãi.

Những cái tên kể trên đều thuộc loại lẫy lừng, nhưng không ai có được sự nghiệp bền bỉ và ấn tượng như Carlos Ghosn. Người đàn ông gương mặt ít biểu cảm là huyền thoại của ngành công nghiệp trong suốt hơn 20 năm liên tục. Ông hồi sinh Renault, cứu Nissan khỏi cảnh phá sản và giờ đang chuẩn bị làm việc tương tự với Mitsubishi (kế hoạch này hoàn toàn có thể đổ vỡ khi người đứng đầu liên minh ấy đang bị cáo buộc gian lận tài chính, cụ thể là khai báo không trung thực khoản thu nhập khoảng 44 triệu USD trong 5 năm qua).

Những ai không thông thạo có thể sẽ bảo: Thằng cha này là ai chứ? Toàn làm việc với các thương hiệu hạng 2 thì có cửa gì sánh được với các ngôi sao kể trên!

Vậy hãy thử nhìn vào danh sách các vị trí mà Carlos Ghosn nắm giữ cho tới trước khi bê bối gian lận tài chính nổ ra. Ông cùng lúc nắm giữ các cương vị sau (xin phép để nguyên tên tiếng Anh):

Chairman và Chief Executive Officer of Renault SA (Pháp) Chairman of the Board of Directors of Nissan Motor Co., Ltd. (Nhật Bản) Chairman of the Board of Directors of Mitsubishi Motors Corporation (Nhật Bản) Chairman of Renault S.A.S. (Pháp) Chairman of Mobiliz Invest (Pháp) Chairman of the Management Board of Renault-Nissan b.v. (Hà Lan) Chairman of the Management Board of Nissan-Mitsubishi b.v. (Hà Lan) Chairman of the Management Board of Alliance Rostec Auto b.v. (Hà Lan) Chairman of the Board of Directors of Renault do Brasil (Brazil) Chairman of the Board of Director of AVTOVAZ (Nga) – Đã nghỉ vào 2016 Chief Executive Officer of Nissan Motor Co, Ltd. (Nhật bản) – Đã nghỉ vào 2017

Nếu kể hết các vị trí quan trọng mà Ghosn, 64 tuổi, từng kinh qua, chắc chắn còn đông hơn cả số lượng danh hiệu mà Ronaldo từng đạt được trong bóng đá. Không có Ronaldo, Real vẫn đang rất ổn. Nhưng không có Ghosn, liên minh Renault-Nissan-Mitsubishi có thể sẽ tan vỡ. Thậm chí, việc Nissan và Renault có tiếp tục sinh lãi hay không là việc ít ai dám chắc.

“Liên minh Renault-Nissan-Mitsubishi liệu có thể tồn tại?”, nhật báo kinh tế Asahi giật tít sau khi Ghosn bị bắt ở Nhật. Báo này nhận định vụ xì-căng-đan “đặt Nhà nước Pháp vào chân tường” bởi chính phủ Pháp đang sở hữu 20% tại tập đoàn Renault.

Siêu anh hùng

Nếu phải so sánh Ghosn với ai trong bóng đá, có lẽ ông giống với Giáo sư Arsene Wenger nhất. Ghosn là người gốc Li-băng, sinh ra tại Brazil và lớn lên ở Pháp. Nhìn ông, chúng ta có thể thấy một nhân vật điển hình trong tác phẩm Nông dân của Balzac trong bộ Tấn trò đời: vẻ chất phác đầy tinh quái.

Siêu anh hùng Carlos Ghosn.

Tốt nghiệp ĐH Bách khoa Pháp, Ghosn từ nhỏ đã là cậu bé đam mê xe cộ đến mức có thể phân biệt mọi mẫu xe chỉ qua tiếng còi. Chàng trai trẻ khởi đầu sự nghiệp vào năm 1978 tại Michelin và kinh qua nhiều vị trí trước khi được đề bạt làm Giám đốc khu vực Bắc Mỹ của hãng lốp xe hàng đầu thế giới.

Năm 1996, ông chuyển tới Renault, làm vai trò điều hành trực tiếp và chỉ dưới Chủ tịch tập đoàn. Chỉ trong một năm, những biện pháp cắt giảm mạnh tay của Ghosn đã giúp hãng xe đang thua lỗ có lãi trở lại. Cũng từ khoản tiết kiệm tới 20 tỷ franc Pháp mà biệt danh “Le Cost Killer” ra đời. Chưa bao giờ Ghosn hài lòng về điều này, ông giải thích, nếu chiến lược phát triển của một doanh nghiệp chỉ dựa vào việc cắt giảm chi phí, doanh nghiệp đó sẽ không bao giờ tồn tại lâu dài.

Dù vậy, biện pháp này một lần nữa tỏ ra hiệu nghiệm vào năm 1999, khi Ghosn được “biệt phái” sang Nissan. Khi đó, Renault mua lại 43% cổ phần của nhà sản xuất ô tô Nhật Bản, với trị giá 5,4 tỷ USD. Ghosn đóng cửa các nhà máy, sa thải nhân công, dừng hợp đồng với các nhà cung cấp kém cỏi. Cách làm này gây sốc cho ngành công nghiệp Nhật. Có tới 20.000 việc làm, 12.000 riêng tại Nhật Bản, bị loại bỏ. Đến mức mà trong một cuộc gặp giữa 2.000 cổ đông của Nissan, một người đã rủa Ghosn là “The Destroyer” (Kẻ phá huỷ).

Nissan khi đó nợ nần chồng chất, nhiều hơn bất kỳ hãng xe nào, trong 8 năm liền có tới 7 năm lỗ. Kế hoạch ban đầu gây lo ngại. Thế nhưng đến năm 2003, đây là hãng xe sinh lời nhất thế giới. Cuộc giải cứu trở thành một trong những câu chuyện huyền thoại trong giới. Để hình dung rõ hơn sự khó khăn khi thực hiện kỳ công này, có thể lấy đoạn miêu tả của tờ Stanford Business:

“Hãy tưởng tượng ngày đầu tiên trong vai trò CEO của một tập đoàn sản xuất toàn cầu, tại trụ sở ở nước ngoài. Bạn không biết ngôn ngữ của họ, không biết các nhà máy đặt ở đâu, cũng chẳng biết làm thế nào để gọi một cú điện. Trong lúc đó, tập đoàn thì đang nợ tới 20 tỷ USD và có gần 3 thập kỷ làm ăn trầy trật”.

Cho tới trước khi bị bắt, Ghosn đang có 4 văn phòng làm việc. Một tại Paris, một tại Yokohama, nơi có đại bản doanh Nissan, một tại Tokyo, nơi có trụ sở Mitsubishi và cái cuối cùng ở Amsterdam, Hà Lan, nơi ông điều hành toàn bộ liên minh.

Sức làm việc của Ghosn quá khủng khiếp. Ngoài việc đi lại giữa 4 văn phòng, ông còn thường xuyên ghé thăm các thị trường quan trọng là Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Mỹ. Triết lý của Ghosn gói gọn trong câu phát biểu: Khi phải đối đầu với thách thức, chiến lược chỉ chiếm 5%, còn lại 95% là cách thực thi.

Tính cách không khoan nhượng, thành tích nổi bật đã biến Ghosn thành nhân vật của công chúng. Gõ tìm kiếm trên Amazon vào lúc này có khoảng 60 đầu sách nói về ông. Sau vụ hồi sinh Nissan, Ghosn thậm chí còn trở thành biểu tượng văn hoá Nhật Bản, khi có riêng một bộ truyện tranh lấy ông làm nhân vật chính, với hơn 300 nghìn bản được tiêu thụ. Phải đặt vào bối cảnh văn hoá Nhật Bản vốn cực kỳ bảo thủ để thấy sự ngưỡng mộ dành cho người đàn ông này. Thậm chí, năm 2011, ông đứng thứ 7 trong danh sách bình chọn những người xứng đáng lãnh đạo nước Nhật, trong khi Obama đứng thứ 9.

Nếu Tony Stark có thể trở thành siêu anh hùng Người sắt, Ghosn hoàn toàn xứng đáng được nhìn nhận theo cách tương tự.

Carlos Ghosn tại văn phòng Nissan ở Yokohama, Nhật.

Ghosn chưa bao giờ tỏ ra ngại ngùng về những gì người ta ca ngợi ông. “Tôi cũng sẽ chọn chính mình”, ông viết trong tự truyện năm 2003, một cuốn sách bán chạy (best-seller) ở Nhật, khi nói về người phù hợp để vực dậy Nissan.

Năm 2016, đám cưới với người vợ thứ hai trở thành cuộc đàm tiếu xôn xao khi được tổ chức ở cung điện Versailles, Paris, với sự tham dự của nhiều diễn viên và khách mời thì mặc trang phục như quý tộc thế kỷ 16.

Ghosn có quyền cho phép mình xa xỉ, dù ông là kẻ cực kỳ chặt chẽ khi liên quan đến tiền bạc. Ngay từ khi về Nissan, ông đã gây tranh cãi khi yêu cầu trả lương cho nhân sự cấp cao theo năng lực thay vì theo thời gian cống hiến. Năm 2010, theo quy định mới ở Nhật, lương của lãnh đạo các tập đoàn phải được công khai, Ghosn lần nữa trở thành tâm điểm với mức thu nhập 10 triệu USD. Con số không lớn ở phương Tây nhưng nó được dư luận quan tâm khi cao gấp 6 lần thu nhập lãnh đạo Toyota.

Tổng thu nhập năm 2017 của Ghosn là 17 triệu USD. Trong đó, 2 triệu từ Mitsubishi, 6,5 triệu từ Nissan và 8,5 triệu từ Renault. Năm 2016, chính phủ Pháp đã đứng về phe 54% cổ đông phản đối trả khoản tiền 7,25 triệu euro thu nhập cho Ghosn. Ban giám đốc Renault từ chối yêu cầu này, song Ghosn lúc đó đã đồng ý giảm lương, vì đại diện cho phần vốn của Chính phủ Pháp lúc đó là Emmanuel Macron, Bộ trưởng tài chính, hiện là Tổng thống Pháp, đã đe doạ sẽ sử dụng các biện pháp mạnh tay hơn.

Thế nhưng, đó chỉ là phần ngọn của vấn đề.

Liên minh chưa từng có

The Alliance - Liên minh giữa Renault và Nissan là một mối quan hệ kỳ lạ, đã kéo dài xấp xỉ 20 năm. Thâu tóm, sát nhập giữa các tập đoàn là chuyện thường, nhưng trước đó và tận tới giờ chúng ta chưa từng thấy sự hợp tác nào giống như thế.

Logo của liên minh Renault – Nissan – Mitsubishi.

Bên cạnh thành công của Renault - Nissan, chúng ta cũng chứng kiến rất nhiều sự chia ly khác như Damiler với Chrysler, hay Ford phải bán tháo một loạt các thương hiệu cao cấp, trong khi GM đành chấp nhận một số thương hiệu bị khai tử. Gần đây mới thấy Ford và Volkswagen đang manh nha một mối quan hệ phần nào giống thế, nhưng xem ra quá trình đàm phán còn lâu.

Trong lúc đó thì sao? Renault có thời gian củng cố vị trí ở châu Âu, còn Nissan rảnh rang chiến đấu tại Mỹ và Trung Quốc. Nissan có riêng một thương hiệu cao cấp là Infiniti cho những phân khúc riêng. Nissan và Renault cũng là những hãng đi đầu rất xa trước các đối thủ về sản xuất ô tô điện. Đây là hãng bán nhiều xe điện nhất hiện nay, riêng chiếc Leaf đến nay bán khoảng hơn 300 nghìn xe trên toàn thế giới.

Năm 2016, bộ đôi kể trên tuyên bố đã tiết kiệm được 6,2 tỷ USD, dù mới có 2 triệu xe sử dụng chung 2 platform. Có thêm Mitsubishi, theo kế hoạch mới nhất hồi tháng 9/2018, dự kiến vào năm 2022 có khoảng 9 triệu xe của 3 thương hiệu được bán ra, chia sẻ 4 platform, trên tổng số 14 triệu xe sẽ bán khắp thế giới. Khoản tiết kiệm dự tính tăng gấp đôi. Theo Ghosn, việc đầu tiên là phải sát nhập bộ phận mua hàng, nghiên cứu cơ khi và sản xuất.

Cùng nhau, năm 2017, liên minh Renault - Nissan - Mitsubishi đã vượt qua Volkswagen Group để trở thành nhà sản xuất xe du lịch có doanh số cao nhất là 10,6 triệu xe (nếu tính gộp cả xe tải Man, tập đoàn của Đức sẽ nhỉnh hơn với 10,7 triệu xe). Nissan lập kỷ lục kinh doanh với 5,82 triệu xe. Thương hiệu Pháp Renault đạt kết quả 3,76 triệu xe. Mitsubishi bán được 1,03 triệu xe. 3 hãng này đang vận hành hệ thống 122 nhà máy với tổng cộng hơn 470 nghìn nhân công. Cứ 9 xe bán ra, có 1 xe của liên minh.

Hiện tại, Renault sở hữu 43,4% cổ phần Nissan; Nissan nắm 15% cổ phần Renault; và mới nhất Nissanmua 34% cổ phần để có quyền kiểm soát Mitsubishi.

Trong mối quan hệ loằng ngoằng này, cơ chế hoạt động của liên minh được thực hiện như sau. Các giám đốc báo cáo cho 3 CEO riêng biệt. Mỗi hãng trong bộ 3 kể trên khi đưa ra các quyết định quan trọng về sản phẩm và đầu tư đều trao đổi và phải được sự đồng ý của hai đối tác còn lại.

Ghosn là động lực đằng sau cả 3 thành viên trong liên minh. Ông chính là người biến 3 hãng xe hạng hai thành thế lực mạnh hơn bất kỳ đối thủ nào còn lại. Nhưng vấn đề là lợi nhuận đang giảm mạnh so với đỉnh điểm năm 2015.

Liên minh Renault – Nissan – Mitsubish tạo nên nhà sản xuất ô tô lớn nhất thế giới 2017.

Ghosn cũng bị xì xào bởi tạo ra một đội ngũ những người ủng hộ mình, mà đến nay bị nhiều người ngoài coi là cản trở các thay đổi cần thiết. Ông cũng bị coi là đã củng cố ngày càng chặt chẽ ảnh hưởng và quyền lực của mình. Năm 2013, Carlos Tavares, nhân vật số 2 ở Renault, đã phải bỏ đi sang đối thủ PSA vì Ghosn không chịu chuyển giao quyền lực.

Hiện tại, mối lo lớn nhất của liên minh cũng nằm ở vị trí người kế cận Ghosn. Ở từng hãng thì không thành vấn đề, nhưng để cả 3 kết hợp và tận dụng được sức mạnh của nhau lại là một chuyện hoàn toàn khác.

Đồng CEO ở Nissan, Hiroto Saikawa, người một thời sát cánh cùng Ghosn, đã nói với báo giới sau vụ bắt giữ rằng thật không tốt khi quá nhiều quyền lực tập trung trong tay một người trong thời gian quá dài. “Tôi thừa nhận có mặt tối (dark side) trong kỷ nguyên của Ghosn”, ông này nói.

Dường như Ghosn đã trở thành một Darth Vader trong khi kiến tạo phe Alliance. Trớ trêu hơn và cũng thật thú vị, khi nó ứng với một người từng là nhân vật truyện tranh như ông.